पुरस्कारको प्रचलन पुँजीवादी युग सँगसँगै प्रारम्भ भएको हो
आहुति
छलफलबाट पुरस्कार एक राजनीति हो भन्ने कुरालाई पुष्टि गरेको छ । राजनीति चाहिँ जुनसुकै पनि हुन सक्छ । अवधारणा पत्रको निष्कर्ष पनि त्यही नै हो । नेपाली समाजमा श्रमिकहरुको बिरुद्धमा शासन गर्नेहरुले फैलाउन खोजिएको एउटा गोलचक्र हो भन्ने कुरा आज भण्डाफोर भएको छ ।
पुरस्कार र पुरस्कारको अवधारणाको सुरुवात शोषक वर्गले गरेको हो । नेपाल भनेर बाग्मति उपत्यकालाई मात्र बुझ्दा लिच्छवि कालदेखि यो सुरुवात भयो भन्ने हो । नेपाल भनेको बाग्मति उपत्यका मात्र होइन । लिच्छविभन्दा धेरै पहिलेदेखि बाहुनहरुको सभामा अन्तरक्रिया छलफल गर्ने र जसले राम्रो गर्छ त्यसलाई पुरस्कृत गर्ने परम्परा धेरै पहिलेदेखि सुरु भइसकेको थियो । नेपालमा विविध क्षेत्रमा फैलिएका राज्यहरुमा त्यो चलन थियो । तर, त्यो बक्सिसको रुपमा थियो । दास र सामन्तवादी युगमा बक्सिस दिइन्थ्यो । शासकहरु खुसी भएपछि त्यो दिइन्थ्यो । विर्ताको रुपमा जमिन दिने भनेको पनि बक्सिस नै थियो । त्यतिखेर वक्सिसमा घोडा, घोडी, महिला आदि जेजे त्यतिखेर वस्तु ठानिन्थ्यो ती सबै चीजहरु हुन्थे । बक्सिस इन्कार गर्न पाइन्नथ्यो । बक्सिस र पुरस्कारमा फरक यही नै हो । बक्सिस इन्कार गर्न पाइन्न, तर पुरस्कार लिन्न भन्न पाइन्छ ।
पुरस्कारको प्रचलन पुँजीवादी युग सँगसँगै प्रारम्भ भएको हो । पुँजीवादले व्यक्तिगत स्वतन्त्रताको नारा लिएर आयो । व्यक्तिगत स्वतन्त्रताले दिने अधिकारका साथसाथै लिन्न भन्ने अधिकार पनि दियो । त्यस्तै प्रेम गर्न पाइन्छ भने सम्बन्ध बिच्छेद गर्न पनि पाइन्छ भन्ने कुरा आयो ।
पुरस्कार त्यस्तो बेला दिइन्छ, जुन बेला स्रष्टालाई त्यो आवश्यक नै हुन्न । जस्तो कि आज पुरस्कृत कविलाई जुन बेला उनले दुई तीन कविता लेख्दै थिए, त्यतिखेर उनलाई पुरस्कारको जरुरी थियो । अहिले उनी राष्ट्रकै दश कवि वा तीस कविहरुभित्र पर्छन् भने उनलाई पुरस्कारको जरुरी पर्दैन ।
मार्क्सवादीहरुले कयौं अवधारणाहरु बुर्जुवा वा पुँजीवादीहरुसँग जस्ताको तस्तै लिने गरेका छन् । यो ठूलो गलत भएको छ । मार्क्सवादहरुले आधारभूत दर्शनमा बिरोध, बिचारमा लडे, राजनीतिमा लडे, वर्ग संघर्षका कयौं विषयमा लडे, तर जीवनका कयौं आयामहरुमा बुर्जुवाहरुले जे गरे त्यसलाई जस्ताको तस्तै ल्याएर लागु गरे । पुरस्कारलाई पनि मार्क्सवादीहरुले त्यसरी नै लागु गरे । बुर्जुवाहरुले आफ्नो उद्देश्यका लागि पुरस्कारलाई प्रयोग गरे, हामीहरुले हाम्रो उद्देश्यका लागि प्रयोग गर्नुपर्छ भन्ने धारणा मार्क्सवादीहरुमा भयो । यो ठीक कि बेठीक भन्ने सवाल उठाइएन । यसमाथि छलफलको जरुरी छ ।
एकीकरणबारे सामन्तवादी, पुँजीवादी र मार्क्सवादीहरुको एउटै धारणा रहेको छ । राष्ट्रको एकीकरण कसरी गरेकोलाई मान्ने भन्ने सवालमा लडाईं गरेर हुन्छ कि, धम्क्यार हुन्छ कि, षडयन्त्र गरेर हुन्छ, जसरी भए पनि एउटा देश बनाएपछि त्यो एकीकरण भयो भन्ने धारणा छ । यो धारणालाई सामन्तवादी, पुँजीवादी र मार्क्सवादी सबैले स्विकारे । होइन भने मार्क्सवादीहरुको यस सम्बन्धमा अवधारणा के त ? केही त छैन ।
महिलाहरुको पार्टीमा स्थानबारे संसारका मार्क्सवादी र गैर मार्क्सवादीहरुको एउटै धारणा रहेको छ । कुनै पनि पार्टीभित्रका महिलाहरु जब गर्भवती हुन्छन् पार्टीमा उनीहरुको एक नम्बर घट्छ । महिला कमजोर हुन्छन्, खट्न सक्दैनन्, आदि इत्यादि बिभिन्न बहाना बनाई उनीहरुलाई जिम्मेवारी दिइँदैन । उनीहरुलाई पोजिशनमा घटुवा गरिन्छ । अध्यक्ष हुन लायक भएर पनि बच्चा पाएकै कारणले महिलाहरु कोषाध्यक्षमा थन्किन बाध्य हुन्छन् । त्यस्तो किन गरिन्छ भने सामन्तवाद र पुँजीवादले महिलाहरुलाई जुन आँखाबाट हेर्छन् त्यही आँखाबाट मार्क्सवादीहरुले पनि हेर्छन् ।
मार्क्सवादीहरुले यो भन्न सकेनन् कि प्रजनन गर्नु समाजको पहिलो क्रान्ति हो । जब समाजमा प्रजनन हुँदैन, क्रान्ति के कामका लागि ? राजनीतिक क्रान्ति केका निम्ति हुन्छ ? जुन कुरो पुरुषले गर्न सक्दैन, त्यो महिलाले गर्छ । बच्चा कति वटा पाउने भन्ने कुरो त्यो छुट्टै कुरो हो । तर, बच्चा जन्माउनु भनेको प्रारम्भिक क्रान्ति गर्नु हो भनेर मान्ने हो भने कोही महिलाले बच्चा जन्माएपछि पार्टीभित्र उसको नम्बर थपिने हुन्छ । तर, बुर्जुवाहरुले महिलाहरुबारे जसरी सोच्छन्, मार्क्सवादीहरु पनि त्यसरी नै सोच्छन् । यही कारणले कुनै पनि पार्टीमा महिलाहरु नेतृत्वको लाइनमै छैनन् । पुरस्कारको बारेमा पनि हाम्रो धारणा यस्तै भएको छ ।
कम्युनिस्ट पार्टीको घोषणा पत्रमा ‘हाय्ब्स र हाय्बस नट’ भन्ने शब्दहरु छन् । अर्थात् हुने र नहुनेहरु । पुरस्कार हुनेले दिने हो । नहुनेले थाप्ने हो । जुन बिचारका बिरुद्ध नै मार्क्सवाद उभिएको छ, त्यही प्रथा हामी अङ्गालिरहेछौं । नहुने कुरो नै यही हो ।
मलाई २०४९ सालमा दिनै नहुने बेलामा एउटा पुरस्कार साथीहरुले दिए । त्यतिबेला दश हजार पाउने कृष्णहरि पुरस्कार थियो त्यो । ‘तपस्वीका गीतहरु’ भन्ने किताबका लागि दिइएको थियो । त्यसले दुईतीनवटा गम्भीर असर गर्यो । एउटा, भर्खर आएको कवि भनेर मलाई दिनु नै हुँदैनथ्यो भन्ने मत राख्ने साथीहरु मदेखि तीनचार वर्षसम्म नै रिसाए । पुरस्कारका लागि मैले कुनै भूमिका खेलेकै होइन । तर, उनीहरु मदेखि रिसाए । बोलचाल नै बन्द हुने गरी उनीहरु रिसाए । बर्र्षाैं लगाएर अनेक उपाय अपनाएपछि बल्ल उनीहरुसँग मेरो सम्बन्ध फेरि बन्यो । अर्को त्यो पुरस्कार पाएपछि मैले एक वर्षसम्म एउटा कविता पनि लेख्न सकिनँ । किनकि, अब कविता लेख्ने भनेपछि त्यस्तै सरहको लेख्नुपर्छ भन्ने दिमागमा बस्यो । र, त्यही आग्रहबाट मैले एक वर्षसम्म अर्को कविता लेख्न सकिनँ । तेश्रो सबभन्दा डरलाग्दो कुरा के हो भने पुरस्कार र सम्मानले चाहिँ शासक वर्गको मान बढ्दै जाँदो रहेछ, वास्तविक उत्पीडितहरुको मान घट्दै जाँदो रहेछ । ईन्द्रराज्य पुरस्कार भन्नुस्, पृथ्वी पुरस्कार भन्नुस् या प्रलेसको पुरस्कार नै भन्नुस्, यिनीहरुले उत्पडितहरुको मान घटाउने नै गर्छन् । जस्तो कि केशव सिलवालले आज पुरस्कार पाउनु भयो । उनको त मान बढ्यो नै । उहाँ कहाँबाट आउनु भयो भनी हेर्दा उहाँ काठबाट आएको देखिन्छ । आज पुरस्कार पाएर उहाँको मान त बढ्यो, तर त्यही काठको प्याङगाउँको एक दस्तकारीसित मूल्यको हिसाबमा उहाँको दूरी त हिजोभन्दा झन बढ्यो अब । त्यसैले पुरस्कारहरुले धेरै दुर्घटनाहरु निम्त्याँछन् भन्ने देखिन्छ ।
शोषक वर्गले पुरस्कार मार्फत् जे गरिरहेको हो, हामी पनि पुरस्कार मार्फत् त्यही नै गरिरहेछौं । यसबारेमा हामीले पुनर्बिचार गर्नैपर्छ ।
म तीन चोटि पुरस्कार दिने कमिटीमा बसिसकेको छु । एकचोटि देवकोटा पुरस्कारमा बसेँ । त्यहाँ बहस कुन पार्टीलाई कति दिने भन्ने हुन्थ्यो । एउटा बूढा मान्छेले मलाई बिराटनगरदेखि फोन गरी ‘ल है मलाई सम्झिनु पर्यो’ भने । मैले भनेँ, मलाई जसले फोन गर्छ उसलाई म सम्झिन्न ।
अर्को चोटि एउटा ठूलै पुरस्कारको छनौट कमिटीमा म परेँ । त्यहाँ ‘हिजोदेखि खाँदै आएकाहरुलाई दिनु हुन्न’ भन्ने कुरा आयो । छलफल गर्दै जाँदा सिनियरका हिसाबले पनि, प्रतिपक्षका हिसाबले पनि निनुदाइलाई दिनुपर्ने कुरा आयो । तर, त्यहाँ पुरस्कार छनौटमा बसेका एकजना पात्र डाक्टर साहेबले के भने भने, ‘तेरो निनुदाइलाई दिनु हुन्न, यदि दिइन्छ भने मेरो कसलाई दिने ?’
पुरस्कारकै सन्दर्भमा अर्को एउटा अनुभव एकेडेमीको छ । त्यहाँ पुरस्कारका लागि नम्बर दिन बस्दा मैले एकजनालाई ८५ दिएँ, तर उही मान्छेलाई अर्कोले १५ दिए । भयो के भने रचना संघीयताको थियो, म परेँ संघीयताका पक्षधर, त्यसैले मैले त्यस रचनालाई ८५ अङ्क दिएँ, तर अर्को संघीयताबिरोधी थिए, उसले १५ अङ्क मात्र दिए । कुरा त मिल्दै मिलेन ।
त्यसकारण पुरस्कारको सन्दर्भमा दुर्इृतीनवटा कुरामा छलफल गन पर्छ । पहिलो कुरो पुरस्कार भनेर नगद दिने प्रणालीको अन्त्य गर्र्नैै पर्छ । नगद दिने भनेको नै पुँजीवादी प्रणाली हो । संस्कृतिको क्षेत्रमा जहाँजहाँ पुँजीवादले समस्या खडा गरेको छ, त्यहाँत्यहाँ हामीले हल निकाल्नैपर्छ । सम्मान गर्ने तर नगद दिने प्रणालीको अन्त्य गर्नै पर्छ ।
सम्बन्ध बिच्छेद भनेको भौतिक चीजबाट गर्नुपर्छ । भावनाबाट होइन । अर्को, विविध विधालाई एकै ठाउँमा राखेर यो पुस्तक राम्रो छ भनी निक्र्यौल गर्नु हुँदैन । त्यसो गर्नु कला क्षेत्रको अपराध हो । कविता सङ्ग्रहलाई पनि राख्ने, उपन्यासलाई पनि राख्ने, नियात्रालाई पनि राख्ने र संस्मरणलाई पनि राख्ने अनि यिनीहरुमध्येबाट उत्कृष्टलाई छान्ने भन्ने । यस्तो कुरा गलत छ । पारिजातको ‘अनिँदो पहाड’सँग भुपि सेरचनको ‘घुम्ने मेचमाथि अन्धो मान्छे’ पनि राख्ने हो भने कुन राम्रो छ भन्ने ? यो त पञ्चायतले लालीगुराँसलाई राष्ट्रिय फूल भन्ने तर चमेलीलाई राष्ट्रिय फूल बनाउन हुन्न भनेजस्तै भयो ।
दाँज्ने भनेको एउटै विषय भित्रकाहरुमा मात्र हुन्छ । विषय नै फरकफरक हुन्छ भने तिनीहरुबीच दाँज्न मिल्दैन ।
अर्को तेश्रो कुरा भनेको भागबण्डामा पुरस्कार वितरण गर्ने, सम्मान गर्ने गरिनु हुन्न । यसलाई बन्द गरिनुपर्छ ।
यति गरियो भने पुरस्कार र सम्मानको सवालमा पुँजीवादीहरुभन्दा हाम्रो भिन्नै अवधारणा बन्न सक्छ । पुँजीवादीहरुले चलाएका भौतिक हतियारहरु जस्ताको तस्तै मार्क्सवादीहरुले पनि चलाउन सक्छन् । तर, उनीहरुले अवधारणागत तहमा निर्माण गरेका चीजहरुलाई भने जस्ताको तस्तै चलाएर सर्वहारा र श्रमिक वर्गको सेवा गर्न सकिँदैन । भौतिक संस्कृति हातमा आउँदा जसरी आएको हो त्यसरी नै हाम्रो वर्गीय हितमा प्रयोग गर्न सक्छौं । तर, पुँजीवादीहरुले निर्माण गरेका अवधारणागत हतियारहरुलाई जस्ताको तस्तै होइन, तिनीहरुलाई परिमार्जन गरी वर्गीय सेवाका लागि लायक बनाएपछि नै चलाउन सकिने हुन्छ ।
मार्क्सवादीहरुले पुरस्कारको प्रणालीलाई छुट्टै किसिमले विकास गर्नुपर्छ ।
टिप्पणी
