अवधारणा पत्र : पुरस्कार र सम्मानको संस्कृति
प्रलेसको ६५ औं वार्षिकोत्सव समारोहमा अवधारणापत्र प्रस्तुत गर्दै डा. अमर गिरि ।
पुरस्कार र सम्मानको बारेमा सामान्य रुपमा छलफल गर्दा कस्ताकस्ता पुरस्कारहरु स्थापित छन्, तिनीहरुका उद्देश्यहरु के रहेका छन् र प्रगतिशील लेखक संघबाट कस्ता पुरस्कारलाई ग्रहण गर्न हुन्छ या हुँदैन भन्ने बारे बिचार विमर्श गर्न सकिन्छ । तर, पुरस्कार र सम्मानका कार्यक्रमहरु संस्कृतिकै रुपमा रहेकाले त्यस संस्कृतिका बारेमा अवधारणा नै बनाउनु उपयुक्त हुन्छ ।
अहिले प्रगतिशील साहित्यिक तथा सांस्कृतिक आन्दोलनमा बाहिरी र भित्री दुबै तर्फबाट बैचारिक आक्रमण भइरहेको हुुँदा यो चुनौतिपूर्ण अवस्थामा छ । त्यसैले पनि पुरस्कार र सम्मान संस्कृतिबारे हामीले एउटा निश्चित अवधारणा बनाउनु जरुरी छ । यस सम्बन्धमा हामीभित्र पनि निश्चितै रुपमा केही कमजोरीहरु छन् । ती कमजोरीहरुलाई हामीले सच्याउन सकिएन भने यो आन्दोलन कमजोर भएर जान्छ । हामीले हाम्रा कमजोरीहरुलाई त्यतिकै राखिराख्ने हो भने नेपाली प्रगतिशील साहित्यिक तथा सांस्कृतिक आन्दोलनलाई अगाडि बढाउन सक्दैनौं र नेपाली समाजको रुपान्तरणमा हामीले ठोस योगदान पुर्याउन सक्दैनौं । त्यसैले बैचारिक स्पष्टता सहित नेपाली समाजको परिवर्तनको प्रक्रियालाई अगाडि बढाउन, सांस्कृतिक रुपान्तरणको प्रक्रियालाई अगाडि बढाउन, पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिको सम्बन्धमा पनि ठोस, स्पष्ट र सही दृष्टिकोण निर्माण गर्नु जरुरी हुन्छ ।
पुरस्कार र सम्मानलाई हामीले संस्कृतिकै रुपमा लिनुपर्छ । पुरस्कार र सम्मान आत्मिक यानि कि अभौतिक संस्कृतिसँग जोडिन्छ । आत्मिक संस्कृतिको निर्माणमा पुरस्कार र सम्मान मात्रले पनि भूमिका निर्वाह गरेको हुँदैन । त्यसैले पुरस्कार र सम्मानको संस्कृति भनिएको हो । संस्कृतिका दुईवटा पक्षहरु छन्, एउटा आत्मिक पक्ष र अर्को भौतिक पक्ष । पुरस्कार र सम्मान बढी मात्रामा आत्मिक पक्षमा पर्छन् र यसले मूल्य निर्माणको प्रक्रियामा धेरै महत्वपूर्ण प्रभाव पार्दछ ।
पुरस्कार र सम्मानको संस्कृति पूर्व र पश्चिम दुबैतिर प्राचीन समयदेखि चल्दै आएको देखिन्छ । नेपालमा पनि यसको लामो इतिहास छ । इतिहासकारहरुले लिच्छविकालदेखि यो संस्कृतिको सुरुवात भएको हो भनेर मान्दछन् । पुरस्कार र सम्मानको संस्कृति राजकीय र गैर राजकीय गरी दुईवटै क्षेत्रबाट अभ्यास भएको पाइन्छ । यी दुईवटै क्षेत्रबाट पुरस्कार र सम्मान स्थापना गर्ने, प्रदान गर्ने र पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिलाई अगाडि बढाउने गरेको पाइन्छ ।
प्राचीन समयतर्फ फर्केर हेर्ने हो भने राज्यको तर्फबाट नै पुरस्कार र सम्मानको क्षेत्रमा धेरै काम भएको पाइन्छ । पछाडिपछाडि बिस्तारै यो कार्य निजी क्षेत्र यानि कि नागरिकहरुको तहबाट पनि हुन थालेको देखिन्छ । खास गरी आधुनिक युगको आरम्भपछि यो कार्य नागरिकहरुको तहबाट पनि प्रारम्भ भयो । नेपालमा पनि आधुनिक समयमा आएर नै पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिलाई अगाडि बढाउने सवालमा गैर राजकीय क्षेत्रको असाध्यै महत्वपूर्ण भूमिका रहन आएको छ । अहिलेको समयमा हेर्ने हो भने यो कार्यमा राजकीय क्षेत्रको भन्दा गैर राजकीय क्षेत्रको नै बढी भूमिका रहेको देखिन्छ । साहित्यिक र सांस्कृतिक क्षेत्रमा मात्र होइन ज्ञान विज्ञान र अन्य क्षेत्रमा पनि यस्तै रहेको छ ।
पुरस्कार र सम्मानको पनि वर्गीय चरित्र हुन्छ । कतिपयलाई लाग्न सक्छ, पुरस्कार र सम्मान दिने कुरा सामान्यतः राम्रो कुरा हो । तर, पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिको इतिहासलाई मसिनोसँग विश्लेषण गर्ने हो भने यो वर्ग र बिचारसँग जोडिएको हुन्छ । बिचारधारा र वर्गबाट अलग गरी हामी पुरस्कार र सम्मानको कुरा सोच्न सक्दैनौं । यदि त्यसो सोचियो भने गलत हुन्छ । प्रगतिशील साहित्यिक एवं सांस्कृतिक क्षेत्रमा कहिलेकाहिँ त्यस्तो दृष्टिकोण अगाडि आएको देखिन्छ । बिचारधारा, वर्ग र पक्षधरतालाई दृष्टिगत नगरी त्यसको पक्षविपक्षमा कुरा गर्नु बेकार हुन्छ । र, यसबाट प्रगतिशील साहित्यिक र सांस्कृतिक क्षेत्रका साथीहरु बच्नुपर्छ भन्ने मलाई लाग्दछ ।
नोबेल पुरस्कार संसारको सबभन्दा ठूलो र प्रतिष्ठित पुरस्कार हो । त्यो पुरस्कार पाउनु भनेको ठलो गौरवको विषय हुन्छ । तर, त्यसको पनि बिचारधारात्मक पक्षधरता छ । स्थापनाकालदेखि अहिलेसम्म त्यो पुरस्कार ककसलाई र कस्ताकस्तालाई दिइयो भनी केलाएर हेर्ने हो भने त्यसको बैचारिक पक्षधरता एवं राजनीति के हो भन्ने प्रष्ट हुन्छ । उदाहरणको रुपमा अमेरिकी पूर्व राष्ट्रपति बाराक ओवामालाई नोबेल शान्ति पुरस्कार प्रदान गरियो । तर, बाराक ओवामाले विश्वमा शान्ति स्थापना गर्न कस्तो भूमिका निर्वाह गरे त भनी हेर्दा उनको पालामा स्वयं उनैबाट कयौं युद्ध भड्काउने कामहरु विश्वमा भएको हामी पाउँछौं । त्यसैले बाराक ओवामालाई नोबेल शान्ति पुरस्कार प्रदान गरिनुमा राजनीतिक उद्देश्य लुकेको हामी पाउँछौं ।
नोबेल पुरस्कारपछि विश्वको अर्को चर्चित पुरस्कार बुकर हो । बुकर पुरस्कार कसैले पाउँछ भने ऊ रातरात विश्वचर्चित हुन्छ । यसबारेमा अमित चौधरीले एउटा सानो लेख लेखेका छन् । उनी लेख्छन्, बुकर पुरस्कारमा कृतिको स्तर हेरिँदैन, कृतिको बजार हेरिन्छ । अथवा बुकर पुरस्कारले त्यस्तो कृतिलाई पुरस्कृत गर्छ, जसको बजार सर्वाधिक उच्च रहन्छ । बुकर पुरस्कारले कृतिको बजारीकरणलाई नै बढी महत्व दिने गरेको अमित चौधरी लेख्छन् । यो भनेको पुँजीवाद हो ।
नोबेल तथा बुकरजस्ता विश्व चर्चित पुरस्कारहरुले केही मात्रामा प्रगतिशील लेखकहरुलाई पनि पुरस्कृत गरेको पाइन्छ । जस्तो पाब्लो निरुदा । तर, यो भनेको उनीहरुले आफ्नो पुरस्कारलाई विश्वमा सर्वस्विकार्य भएको देखाउन गरेको राजनीति मात्र हो । किनकि कति जना विश्वविख्यात प्रगतिशील साहित्यकारहरुले ती पुरस्कारहरु पाए भनी हेर्दा त्यसको आँकडा निराशाजनक हामी पाउँछौं । फाटफुट केहीलाई मात्र दिइएको छ । त्यसैले त्यो देखाउनका लागि मात्र गरिएको राजनीति हो भनी सजिलै बुझ्न सकिन्छ । नोबेल पुरस्कार सबभन्दा बढी अमेरिकीहरुले नै पाएको रेकर्ड छ ।
त्यसैले पुरस्कार र सम्मान भनेको वर्गदेखि, बिचारधारादेखि र राजनीतिदेखि अलग भएको पाइँदैन । नेपालमा लिच्छविकालदेखि पछिल्लो समयसम्मको कुरा गर्दा राज्यबाट नै धेरै पुरस्कार र सम्मान प्रदान गरेको पाइन्छ । पछिल्लो समयको कुरा गर्दा खास गरी पंचायती कालमा राज्यद्वारा नै पुरस्कार र सम्मानका कार्यहरु धेरै भए । तर, ती पुरस्कारहरु कसले पाए त ? मन्त्रालयले, दरबारले र तत्कालीन शाही नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानले प्रदान गर्ने पुरस्कार आखिर कसले पाए ? ती पुरस्कारहरु आलोचनात्मक चेत राख्नेहरुले पाएनन्, पाउँदैनथे पनि । त्यस्तै गरी ती पुरस्कारहरु लोकतन्त्रका लागि संघर्षरत स्रष्टाहरुले पाउँदैनथे । ती पुरस्कारहरु पञ्चायतलाई समर्थन गर्नेहरुले नै पाउँथे, चाहे सोझो रुपमा होस्, चाहे घुमाउरो रुपमा होस् । तर, समाज रुपान्तरणका लागि लेखिरहेका रचनाकारहरुले ती पुरस्कारहरु पाउँदैनथे ।
राज्यले आफू अनुकूलको संस्कृति निर्माणका लागि नै त्यसको लागि रचना गर्ने रचनाकारहरुलाई पुरस्कारको व्यवस्था गरेको हुन्छ ।
पंचायती कालखण्डपछाडि पछिल्लो समय २०४६ सालपछि परिवर्तन त आयो, तर त्यसलाई आत्मसाथ गरी राज्यबाट प्रदान गरिने पुरस्कार प्रणालीलाई लोकतान्त्रीकरण गर्न सकिएको छैन । ०४६ सालपछि नेपाली समाजलाई रुपान्तरण गर्न खास गरी नेपाली संस्कृतिलाई रुपान्तरण गर्ने प्रक्रियालाई जसरी अगाडि बढाउनु पथ्र्यो, त्यसरी गर्न सकिएन । पुरस्कारको सवालमा पनि यो कुरा लागु भयो ।
निजी स्तरबाट स्थापना गरिएका पुरस्कारहरुको पनि वर्गीय पक्षधरता हुन्छ, बिचारधारात्मक पक्षधरता हुन्छ । यो स्थिति अहिले पनि छ । वर्तमानमा पनि कतिपय पुरस्कारहरु राजतन्त्रलाई पुनस्थापना गर्न चाहने, अहिलेका पूर्व राजालाई वर्तमान राजाकै रुपमा व्यवहार र सम्वोधन गर्ने र त्यो अनुकूलको संस्कृतिको निर्माणका निम्ति काम गर्ने र त्यसका लागि राजनीति आधार निर्माणका लागि स्थापना गरिएका छन् । त्यस्ता पुरस्कारहरु ग्रहण गर्दा प्रगतिशील बिचार नै पनि नासिएर जाने खतरा रहन्छ । त्यसैले पुरस्कार र सम्मान भनेको वर्गीय र बैचारिक पक्षधरता सहितको राजनीतिबाट संचालित हुन्छ । हामी नयाँ संस्कृति निर्माण गर्न चाहन्छौं, समाजको प्रगतिशील रुपान्तरण चाहन्छौं भने त्यस्ता पुरस्कार र सम्मानको ग्रहणबाट हाम्रो बाटोमा अवरोध खडा हुन्छ । यो समस्या प्रगतिशील साहित्यिक र सांस्कृतिक आन्दोलनमा छ ।
पुरस्कार र सम्मानपछाडि के कस्ता राजनीतिक उद्देश्यहरु लुकेका छन् भन्ने कुरा हेरिनुपर्छ । यसबारे गम्भीर भएनौं भने हामीले सांस्कृतिक रुपान्तरण गर्न सक्दैनौं । अहिले गणतन्त्रको स्थापना भएको छ । तर, वर्ग संघर्ष अहिले पनि जीवितै छ । हामीले अहिले पनि परिवतृनको प्रक्रियालाई अगाडि बढाउन सक्दैनौं भने स्थिति पुनः उल्टिन सक्छ । त्यसैले पुरस्कार र सम्मानमा वर्गीय तथा बैचारिक पक्षधरता हुन्छ र प्रगतिशील साहित्यिक र सांस्कृतिक आन्दोलनले पुरस्कार र सम्मानबारे बिचार निर्माण गर्नु जरुरी छ । कुन पुरस्कार लिनु हुने र कुन नहुने भन्नेबारे स्पष्टता हुनुपर्छ । यसबारे हामीबीच बहस छलफल हुनु जरुरी छ ।
पुरस्कार र सम्मानको विशाल परिधिभित्र कयौं त्यस्ता पुरस्कार र सम्मानहरु छन्, जसलाई प्रगतिशील साहित्यिक एवं सांस्कृतिक आन्दोलनले स्वभाविक रुपले ग्रहण गर्नुपर्छ । समाज परिवर्तनको लागिको साहित्य र कलाको फाँट, पर्यावरण संरक्षणका लागि विद्यालय र महाविद्यालयले स्थापना गरेकाजस्ता पुरस्कारहरुलाई रचनात्मक रुपले ग्रहण गरिनुपर्छ । तर, ती पुरस्कारहरु ग्रहण गर्दागर्दैको समयमा पनि प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनले पुरस्कार र सम्मानमा वर्गीय पक्षधरता रहन्छ भन्ने हेक्का राख्नुपर्छ ।
अहिलेको समय भनेको संक्रमण अवस्थाको हो र यस अवस्थामा बैचारिक संघर्षलाई सबैभन्दा बलियो ढङ्गले अगाडि लानु जरुरी हुन्छ । नेपालमा कम्युनिस्ट आन्दोलन बलियो छ । यसको समस्या पनि छ । नेपालमा प्रगतिशील बैचारिक आन्दोलन बलियो छ । तर, समस्या पनि छ ।
अहिलेको समय भनेको प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनलाई यसमा देखिएका समस्याहरुबारे बहस, छलफल गरी विकसित गरिनुपर्ने हो । यस्तो अवस्थामा पुरस्कार र सम्मान जहाँबाट जसले दिए पनि ग्रहण गर्दै जाने प्रवृत्तिले हाम्रो आन्दोलनलाई कमजोर बनाउँदछ । त्यसैले यसबारे गम्भीर भई ठोस र स्पष्ट अवधारणा बनाउनु जरुरी छ ।
टिप्पणी
